Đời trước làm quan cũng thế a? -Báo xuân Công an tp

Báo xuân Công an tp.HCM

Đời trước làm quan cũng thế a?

GS TS Nguyễn Đức Dân

1. Thành ngữ giấy trắng mực đen có nghĩa là có văn bản – những điều viết rành rành ra đấy – làm bằng chứng, không thể chối cãi được. Ấy thế nhưng trong văn chương nhiều câu chữ ‘giấy trắng mực đen’ có thể được “đọc” khác đi, giải thích khác đi. Và gây ra biết bao vụ án văn chương ở Tầu cũng như ở ta.

Chỉ vì một sáo ngữ hổ cứ long bàn (đất hổ ngồi rồng uốn khúc) trong bài Thượng lương văn (bài văn cho lễ gác đòn tay lớn nhất của ngôi nhà) mà tác giả Cao Khải bị Minh thái tổ ghép tử án (năm 1374), chặt thành 8 đoạn. Bởi có kẻ tâu với Chu Nguyên Chương rằng đất hổ ngồi mà rồng uốn khúc tức có hàm ý muốn làm phản.

Chỉ vì nhan đề truyện ngắn Cây táo ông Lành có dính dáng tới câu thơ “Cành táo đầu hè rung rinh quả ngọt” của một vị lãnh đạo mà người ta suy ra nhiều câu chữ trong truyện này có ám chỉ xỏ xiên giới lãnh đạo. Không bị tội chết nhưng tác giả truyện ngắn này cũng bị đảy đến điêu đứng, khốn khổ cùng cực.

Thế nào là hàm ý, ám chỉ trong câu chữ?

2. Trong văn chương, viết sao cho lời ít ý nhiều, phần hiện ra trên bề mặt chữ nghĩa thì ít nhưng ý tứ sâu xa bên trong lại nhiều là viết hay.

Trước hết, trong lời nói có những thông tin không chủ đích.

Nói khác viết. Nói chứa đựng nhiều thông tin hơn viết. Nghe giọng nói một người (qua điện thoại), chúng ta nhận ra người này già hay trẻ, nam hay nữ, khoẻ hay yếu… Ông này người Bắc, cô này người Huế … Giọng nói còn cho biết người nói vui vẻ hay buồn tủi, ân cần hay hờ hững, thân tình, khiêm tốn hay bẳn gắt, kênh kiệu, láo xược … Giọng nói là những thông tin tự nhiên, ngoài ý định của người nói, muốn giấu cũng không được. Khi nói năng có thể vô tình bộc lộ những thông tin khác:

“ - Hồi nhỏ đi học có hay bị bạn đánh không?

- Bé người cho nên cũng hay bị bạn bắt nạt.

- Không phải là người Nam Bộ! Người Nam Bộ không nói bắt nạt.

Ờ mà phải, tôi vừa trót lỡ lời không dùng chữ ăn hiếp là tiếng Nam Bộ.” (Bất khuất, Nguyễn Đức Thuận)

Ngoài nghĩa đen, trên câu chữ còn chứa đựng những thông tin không là chủ đích của người nói, nhưng phải có nó câu mới đúng. Câu hỏi “cô được mấy con?” có tiền giả định là “cô đã có con”. Bình thường, câu hỏi trên không bộc lộ một ý tứ gì cả. Nhưng “cô đã có con” là điều kiện cần thiết để câu hỏi trên là chuẩn mực. Nguyễn Trãi hỏi cô bán chiếu gon “Đã có chồng chưa, được mấy con?” Chưa chồng mà lại hỏi “được mấy con” là không chuẩn nên Thị Lộ đáp “chồng còn chưa có, nói chi con”.

Trong tiếng Việt, từ cũng có tiền giả định dùng để so sánh với đối tượng khác cũng có tính chất như vậy nhưng thấp hơn chuẩn. Trong phim Chỉ còn lại tình yêu (t.12), cô gái hỏi mẹ:

- Mẹ thấy anh ấy thế nào?

- Cũng được.

- ‘Cũng được’ thôi à?

‘Cũng được’ có mức độ thấp hơn ‘được’ nên con gái không hài lòng và dùng “thôi à?” chỉ mức độ thấp để hỏi lại.

Trong câu ca dao “Mới yêu thì cũ cũng yêu/Mới có mỹ miều, cũ có công lênh”, cụm từ “cũ cũng yêu” bộc lộ mức độ yêu người vợ cũ vẫn thấp hơn yêu người vợ mới. Phạm trù sắc đẹp (mỹ miều) được đặt cao hơn phạm trù công sức đóng góp (công lênh), phù hợp với quan niệm trai tài, gái sắc.

3. Những thông tin có chủ đích trong câu nói được gọi là hàm ngôn. Và phân biệt thành hàm ý, ngụ ý, ám chỉ ... Để thể hiện những điều này, từ hư – những từ mà ngữ pháp truyền thống gọi là “rỗng nghĩa” – có vai trò đặc biệt quan trọng. Chúng ta nêu ví dụ qua qua hai từ mà và cũng.

Hàm ý

Nhờ từ mà chúng ta nhận ra được điều không nói ra trong câu “Giàu có ức vạn mà làm cộng sản, thật cũng lạ” mà Nguyễn Khải viết trong vở Cách mạng là nghèo thì mới làm cộng sản.

Từ mà là một công cụ thể hiện quan điểm, lý lẽ - tức là hàm ý - của người nói: điều xảy ra là ngược đời, là không bình thường. Không xảy ra mới phải. Khi thốt ra câu “Làm vậy mà được khen” hàm ý của người nói là làm vậy không đáng được khen. Hồ Xuân Hương viết trong Tự tình: “Mõ thảm không khua mà cũng cốc./Chuông sầu chẳng đánh cớ sao om? Giáo Thứ trong Sống mòn của Nam Cao bình luận về San: “Giáo khổ trường tư mà cũng đòi nhìn mặt gái tân thời”. Cụm từ mà cũng bộc lộ quan điểm của giáo Thứ: Ai mơ tưởng tới gái tân thời thì được chứ giáo khổ trường tư thì không. “Thiếu chi hoa lý hoa lài/Mà anh đi chuộng hoa khoai trái mùa?” Cô gái trong ca dao trên tiếc rẻ là người con trai đã làm điều ngược đời, đi chọn người con gái tầm thường hoa khoai trái mùa.

Ám chỉ

Khi buộc phải làm gia sư dạy con Hoàng Cao Khải, và có lần buộc phải làm chủ khảo trong một cuộc thi vịnh Kiều do Lê Hoan tổ chức ở Hưng Yên, trong bài vịnh Kiều bán mình, Nguyễn Khuyến viết:

‘Thằng bán tơ kia giở giói ra,

Làm cho vương đến cụ viên già.’

‘Thằng bán tơ’ ám chỉ Lê Hoan, còn ‘cụ viên già’ ám chỉ mình. Không có quy tắc ngôn từ hay lô gích để xác định lời nói A cốt ám chỉ B. Người ta hiểu ngầm lời ám chỉ đó nhưng không có cớ để bắt lỗi.

Ngụ ý

Giống như ám chỉ, cũng không có quy tắc rõ ràng để xác định ngụ ý. Người nghe không dễ hiểu ngay được ngụ ý, ám chỉ của người khác. Do kinh nghiệm sống mà người nghe hiểu ngầm, phát hiện ra ám chỉ, ngụ ý.

‘Xla-vin bật cười: - Ông ta không chơi bóng bàn đấy chứ?

Glép chưa hiểu ra ngay, vươn người về phía người đối thoại – theo thói quen – và hỏi:

- Bóng bàn? Sao vậy? Ông định ngụ ý gì?

- Tôi ngụ ý đến một nền ngoại giao – Xlavin đáp - Ông có nhớ đã từng có một kiểu ngoại giao như thế rồi không?

- À , đó là những trò chơi của tiến sĩ Kít-xinh-giơ’ (TASS được quyền tuyên bố, 179)[1]

4. Giá trị của tiền giả định

+ Qua từ cũng người nói vô tình bộc lộ một thông tin rất quan trọng.

“Hai học sinh ngồi cạnh nhau trong giờ kiểm tra. Kết quả: A được 9 điểm còn B được 4 điểm. B lên kiện cô giáo cho điểm không công bằng: Bài em làm giống y hệt bạn ấy sao cô cho bạn ấy 9 còn bài của em cô cho có 4 điểm?

Cô giáo: Đúng là từ trước tới nay bài hai em giống hệt nhau nên cô cho điểm bằng nhau. Nhưng hôm nay bài của em khác bạn ấy một chữ.

- ???

- Ở bài cuối cùng bạn ấy viết ‘Em không giải được bài này’, còn em viết ‘Em cũng không giải được bài này. Vậy là em đã nhìn bài bạn ấy.”

+ Qua từ cũng và thêm trạng ngữ để tạo hàm ý

Hai câu cuối trong vịnh Kiều bán mình là:

“Có tiền việc ấy mà xong nhỉ?

Đời trước làm quan cũng thế a?”

Trạng ngữ ‘đời trước’ và từ cũng đã tạo ra hàm ý: đời nay – đời Nguyễn Khuyến và cả đời chúng ta đang sống – quan lại tham nhũng. Cái gì không mua được bằng tiền đều có thể mua được bằng rất nhiều tiền.

Với cách thêm trạng ngữ, người ta có thể ngụy tạo ra một câu có hàm ý bôi nhọ nhưng không bắt bẻ được.

Chuyện như sau. Trên một con tàu biển có lệnh cấm sĩ quan uống rượu trong phiên trực. Thuyền trưởng rất mẫu mực còn thuyền phó là một sâu rượu. Một lần thuyền phó say xỉn trong buổi trực. Thuyền trưởng ghi vào nhật ký tàu: “Hôm nay, thuyền phó say rượu trong phiên trực.” Thuyền phó tìm cách trả đũa. Một lần ông ghi vào nhật ký tàu: “Hôm nay, thuyền trưởng không say rượu trong phiên trực.”

Thay một chữ, hàm ý có thể đảo chiều 180⁰. Hóa ra mọi ngày thuyền trưởng luôn luôn say rượu.

Người viết bài này hy vọng rằng 50 hay 100 năm sau, con cháu chúng ta ngạc nhiên thắc mắc:

Có tiền việc ấy mà xong nhỉ?

Đời trước làm quan lại thế a?

[1] [nền ngoại giao bóng bàn: Tháng 4.1971, lần đầu tiên Trung Quốc mời đội bóng bàn của Mỹ sang Bắc Kinh thi đấu giao hữu, chấm dứt thời kỳ chiến tranh lạnh Trung – Mỹ. Tháng 7. 1971 ngoại trưởng Mỹ Kissinger bí mật tới Bắc Kinh chuẩn bị cho chuyến thăm Trung Quốc vào tháng 2.1972 của tổng thống Nixon. Ngày 16.4.1972 Mỹ mở cuộc ném bom đầu tiên xuống Hà Nội (kho xăng dầu Đức Giang).]