Người mà đến thế thì thôi

NguyễnĐứcDân

về trang chủ

1. Từ hư

Trong truyền thống Việt ngữ học, từ hư là lớp từ chỉ có ý nghĩa ngữ pháp, không có ý nghĩa từ vựng, vì thế chuyển sang tiếng Anh, tiếng Pháp chúng được gọi là ‘từ rỗng nghĩa’ (empty word, mot vide). Tiếng ‘hư’ trong những từ ghép Hán-Việt đều tạo ra nghĩa như vậy. ‘Hư’ có nghĩa là không thực, không có gì cả: hư ảo, hư cấu, hư danh, hư không, hư vô...

Trong câu Kiều ‘Ngườimàđếnthếthìthôi’ ngoại trừ từ ‘người’, 5 từ còn lại đều là từ hư.Ấy vậy mà khi đọc câu này, ai cũng thấy đó là lời cảm khái về thân phận kỹ nữ Đạm Tiên “nổi danh tài sắc một thời”.

2. Từhưtạoranghĩa

Như vậy các từ hư kết hợp với nhau cũng có thể hình thành nghĩa.‘Mà’, ‘thì’, ‘thôi’ là trợ từ, liên từ. ‘Thế’ thuộc lớp đại từ thay thế cho một điều xảy ra trước đó. Cả 4 đều là từ hư.

Chúng tôi chứng minh được rằng trong những tình huống này, ‘đến’ không phải là động từ. ‘Đến’ là trợ từ thể hiện ý nghĩa cực kỳ, tột cùng của từ mà nó đi kèm, như đến nỗi, đến là, đến lạ, đến lắm, đến thế, lấy đến...Xin dẫn chứng qua những tác phẩm văn học và báo chí.

(Hòn đảo này) “nhỏđếnnỗitưởngnhư con gàgáy to ở đầuđảo, cuốiđảocũngnghethấy” (NguyễnKhải, Chúngtôi ở CồnCỏ); “Tôicũngchưabaogiờyêutự do đếnmứctiếpnhậntìnhtrạngnổiloạn.”(ĐặngThịHạnh, V. Hugo); “Cáiphốấyđếnlắmnhà.”(LýBiênCương); “Khôngchỉcóhốihậnsuông, tôicòncắntayđếnchảycảmáu.” (Nghìnlẻmộtđêm, t.255); “Cuộcănvạnày, chúnglàmhạilão ta đếnhơntrămbạc.” (NgôTấtTố, Mộtcuộcănvạ); “[Bàlãonhìnthịvàbànghĩ: Người ta cógặpbướckhókhăn, đóikhổnày,] người ta mớilấyđếncon mình.’ (Kim Lân, Vợnhặt)”; “Cảbakếtquảthămdòtrongtuần qua đều cho thấy ông Trump bị ông Biden bỏ xa đến thế.’(TT,21.7.2020);‘Emkhônghiểuvìcáigìmàhọkhôngưaemđếnthế’ (Thépchảy); ‘Singapore khôngcónhiềunguồntàinguyênthiênnhiênnhư VN, đếnnướcngọtcũngphảinhậpkhẩuđểsửdụng.’(TTCT, 19.8.2018)...

3. Vìsao câu “X mà đến thế thì thôi” có nghĩa cảm khái?

Từ ‘mà’ tạo ra danh ngữ ‘X mà...’, như ‘Hòn đất mà biết nói năng’. Nếu có từ thì đi tiếp theo ‘X mà...’ sẽ trở thành nguyên nhân và phần sau nó trở thành kết quả “X mà...thì...”, như ‘Hòn đất mà biết nói năng thì thầy địa lý hàm răng không còn’.‘X màđếnthế’ tạoranghĩa X làcựckỳvềmộtphươngdiệnnàođó. Từ hư ‘thôi’ có nghĩa ‘ít’ (tôi nặng 45 ký thôi; chỉ còn 5 phút nữa thôi;...). Nó nhập với nghĩa của thực từ ‘thôi’làngừng, làkếtthúcđể hình thành nghĩa ở phần kết quả ‘khôngcòngìđểnóinữa’.

Vậy là ‘X mà đến thế thì thôi’ luôn luôn tạo ra nghĩa ‘X mà đến thế thì không còn gì để nói nữa’. Đây là một lược đồ nghĩa khái quátđúng với mọi thực từ X. Tùy thuộc X mà lược đồ trên có những nghĩa cụ thể trong tâm trí chúng ta. Bạn thử lấy X= yêu, anh em, khổ, chồng, lãnh đạo, đời... hay bất kỳ một thực từ nào khác, sẽ đều có những nghĩa cảm khái tương ứng thích hợp:

- Yêumàđếnthếthìthôi.

- Anh em màđếnthếthìthôi.

- Khổ màđếnthếthìthôi.

- Chồng màđếnthếthìthôi.

- Lãnh đạo màđếnthếthìthôi.

- Đời mà đếnthếthìthôi...

Tiếng Việt có nhiều lược đồ nghĩa của những từ hư lý thú như vậy.